ابن‌حامد ابوعبدالله حسن بن حامد وراقاِبْنِحامِد، ابوعبدالله حسن بن حامد بن علی بن مروان، معروف به وراق (د ۴۰۳ق/۱۰۱۲م)، فقیه ، اصولی و محدث‌ِ بنام‌ِ حنبلی بود. ۱ - پیشینهاز تاریخ تولد و جزئیات زندگی او آگاهی چندانی در دست نیست. وی در بغداد می‌زیست و استاد و فقیه حنبلیان در روزگار خود بود. [۱]
خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، ج۷، ص۳۰۳، قاهره، ۱۳۴۹ق/۱۹۳۰م.
او را مجدِّدِ فقه حنبلی در سده ۴ق دانسته‌اند. [۲]
ابن‌اثیر، مبارک، جامع الاصول، ج۱۲، ص۲۲۲، به کوشش محمد حامد الفقی، مصر، ۱۳۷۰ق/۱۹۵۰م.
۲ - اساتید ویابنحامد فقه را از ابوبکر عبدالعزیز بن جعفر حنبلی معروف به غلام الخلال آموخت. [۳]
ذهبی، العبر، ج۲، ص۲۰۵، به کوشش محمد سعید بن بسیونی زغلول، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
کتاب خرقی را نزد احمد بن جعفر بن سالم‌ختلی خواند و از وی حدیث شنید. [۴]
ابن‌ابی یعلی، محمد، طبقات الحنابله، ج۲، ص۱۷۱، به کوشش محمد حامد الفقی، قاهره، ۱۳۷۱ق/۱۹۵۲م.
افزون بر این دو، از ابوبکر بن مالک قطیعی، ابوبکر شافعی، ابوبکر نجاد و ابوعلی بن صواف نیز استماع حدیث کرد. [۵]
خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، ج۷، ص۳۰۳، قاهره، ۱۳۴۹ق/۱۹۳۰م.
[۶]
ابن‌ابی یعلی، محمد، طبقات الحنابله، ج۲، ص۱۷۱، به کوشش محمد حامد الفقی، قاهره، ۱۳۷۱ق/۱۹۵۲م.
۳ - شاگردان ویوی استاد قاضی ابویعلی بن فراّء بوده است [۷]
ابن‌جوزی، عبدالرحمان، المنتظم، ج۷، ص۲۶۴، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۸ق.
که خود بعدها یکی از فقیهان برجسته حنبلی و جانشین ابن‌حامد گردید. گفته‌اند که ابن‌حامد خود قاضی ابویعلی را به جانشینی برگزید. [۸]
ابن‌ابی یعلی، محمد، طبقات الحنابله، ج۲، ص۱۷۷، به کوشش محمد حامد الفقی، قاهره، ۱۳۷۱ق/۱۹۵۲م.
از دیگر شاگردان مشهور وی می‌توان از ابوطالب احمد بن عبدالله ابن سهل مشهور به ابن‌بقال یاد کرد که نزد وی فقه آموخت. [۹]
علیمی، عبدالرحمان، المنهج الاحمد، ج۲، ص۱۲۲، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۴م.
کسان دیگری که از وی حدیث شنیده و روایت کرده‌اند، عبارتند از: ابواسحاق و ابوالعباس برمکی، ابوطاهر بن قطان، ابوعبدالله بن فقاعی، ابوالقاسم طالب بن عشاری، ابوبکر بن خیاط [۱۰]
ابن‌ابی یعلی، محمد، طبقات الحنابله، ج۲، ص۱۷۷، به کوشش محمد حامد الفقی، قاهره، ۱۳۷۱ق/۱۹۵۲م.
و حسن بن علی اهوازی. [۱۱]
خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، ج۷، ص۳۰۳، قاهره، ۱۳۴۹ق/۱۹۳۰م.
۴ - اخلاقیات ابنحامدابنحامد سخت قانع و پرهیزگار بود، چنانکه گفته‌اند جز از دسترنج خویش هیچ نمی‌خورد و هرگز از دو نوع غذا به یک بار بهره نبرد. او زندگی خود را از راه کتابت (استنساخ) می‌گذراند و به همین سبب وراق نامیده شد. بارها حج گزارد و حتی به سبب آنکه با وجود سن زیاد، سفر های بسیار می‌کرد، نکوهش گردید، [۱۲]
ابن‌ابی یعلی، محمد، طبقات الحنابله، ج۲، ص۱۷۷، به کوشش محمد حامد الفقی، قاهره، ۱۳۷۱ق/۱۹۵۲م.
ولی به سبب همین پرهیزگاری و نیز مقام بلند علمیش همواره مورد احترام مردم و فرمانروایان بود [۱۳]
ابن‌جوزی، عبدالرحمان، المنتظم، ج۷، ص۲۶۴، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۸ق.
و به ویژه در روزگار خلیفه القادر (د ۴۲۲ق/۱۰۳۱م) مقامی ارجمند داشت. وی از شهرت کافی نیز برخوردار بود، چنانکه ابن‌ابی یعلی [۱۴]
ابن‌ابی یعلی، محمد، طبقات الحنابله، ج۲، ص۱۷۶_۱۷۷، به کوشش محمد حامد الفقی، قاهره، ۱۳۷۱ق/۱۹۵۲م.
درباره وی می‌گوید: شاگردانش در شهرها پراکنده‌اند و مردم بسیاری از او بهره برده‌اند.۵ - رویداد مهم زندگانی ابنحامداز رویدادهای مهم زندگانی ابن‌حامد مناظره وی با ابوحامد اسفراینی بوده است که در حضور خلیفه انجام شد و خلیفه فرمان داد تا پاداشی به وی دهند، اما او با آنکه به اندکی از آن سخت نیازمند بود، همه را رد کرد. [۱۵]
ابن‌ابی یعلی، محمد، طبقات الحنابله، ج۲، ص۱۷۷، به کوشش محمد حامد الفقی، قاهره، ۱۳۷۱ق/۱۹۵۲م.
۶ - آثار ویاز تألیفات مهم او کتاب الجامع است که ظاهراً مجموعه‌ای از آرای مختلف فقهی بوده است. [۱۶]
خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، ج۷، ص۳۰۳، قاهره، ۱۳۴۹ق/۱۹۳۰م.
[۱۷]
ابن‌جوزی، عبدالرحمان، المنتظم، ج۷، ص۲۶۴، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۸ق.
وی شرحی نیز بر کتاب خرقی نوشته است. دو اثر دیگر نیز به نام‌های شرح اصول‌الدین و اصول الفقه [۱۸]
ابن‌ابی یعلی، محمد، طبقات الحنابله، ج۲، ص۱۷۱، به کوشش محمد حامد الفقی، قاهره، ۱۳۷۱ق/۱۹۵۲م.
به وی نسبت داده شده است، اما از هیچ کدام از آثار او بجز تهذیب الاجوبه که در مسائل فقه حنبلی نوشته شده و نسخه خطی آن در کتابخانه برلین موجود است، اطلاعی در دست نیست.۷ - وفاتابنحامد در بازگشت از آخرین سفر حج در محلی نزدیک واقصه درگذشت. [۱۹]
خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، ج۷، ص۳۰۳، قاهره، ۱۳۴۹ق/۱۹۳۰م.
۸ - فهرست منابع(۱) ابن‌ابی یعلی، محمد، طبقات الحنابله، به کوشش محمد حامد الفقی، قاهره، ۱۳۷۱ق/۱۹۵۲م. (۲) ابن‌اثیر، مبارک، جامع الاصول، به کوشش محمد حامد الفقی، مصر، ۱۳۷۰ق/۱۹۵۰م. (۳) ابن‌جوزی، عبدالرحمان، المنتظم، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۸ق. (۴) خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق/۱۹۳۰م. (۵) ذهبی، العبر، به کوشش محمد سعید بن بسیونی زغلول، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م. (۶) علیمی، عبدالرحمان، المنهج الاحمد، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۴م؛ ۹ - پانویس
۱۰ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن‌حامد»، ج۳، ص۱۰۷۶. |